Waarom relatietherapie met een narcist géén goed idee is
1 oktober 2024
In koppeltherapie gaan samen met een narcist heeft geen enkele zin. Want het maakt je huidige situatie en relatieproblemen nog erger dan het al is. Wat je absoluut wél nodig hebt in zo’n ongezonde relatie met een narcist, is individuele therapie.
Klantsituatie: haar narcistische ex wilde plots wel in relatietherapie
De snelle, hoge stem van mijn klant aan de telefoon verraadt dat er iets veranderd is. Er klinkt iets verwachtingsvols in haar stem. Zo’n beetje als een klein vrolijk meisje dat staat te springen omdat ze eindelijk dat prachtige schommelpaard krijgt, waar ze al zo lang naar uitkijkt.
“Mijn ex zegt dat hij met me in relatietherapie wil! Hij wil moeite doen zodat onze relatie nu wel lukt! Ein-de-lijk zeg, dat vroeg ik hem al zoveel jaren! Maar kan ik een belofte van een narcist vertrouwen…? Ik twijfel eigenlijk toch een klein beetje… Zeg, kunnen we samen in koppeltherapie bij jou komen?”
Je herkent vast wel dat enthousiast excitement. Eindelijk krijg je dat sprankeltje hoop van hem. Zou hij dan toch veranderen? Zou het dan toch lukken tussen jullie…?
En tegelijkertijd die knagende twijfel, omdat je niet zeker weet of je zijn mooie woorden wel kan vertrouwen.
Opmerking: In dit blog schrijf ik “hem” als de narcistische ex, maar elke m/v/x kan narcistische trekken vertonen. En ook elke m/v/x kan ermee te maken krijgen.
De voorwaarden zodat koppeltherapie slaagt
Ik ben (natuurlijk 🙂 ) een groot voorstander van therapie. Als koppel samen in relatietherapie is meestal een super idee om jullie weer dichter bij elkaar te brengen, de communicatie te verbeteren, de spanning levend te houden, om te gaan met vertrouwensbreuk na overspel, om te gaan met veranderingen zoals gezinsuitbreiding, een chronische ziekte, verhuis, en nog veel, veel meer.
Er zijn wel enkele belangrijke voorwaarden om koppeltherapie te laten slagen:
- als jullie beiden in therapie willen,
- als jullie beiden openstaan voor feedback over jullie eigen gedrag,
- en als jullie beiden jullie eigen gedrag willen aanpassen om jullie verbinding te verbeteren.
Met andere woorden: er is al minstens een basis nodig van gelijkwaardigheid en commitment in jullie relatie. En openheid, eerlijkheid en bereidheid om bij te leren over jezelf en over je partner.
In een toxische relatie heeft koppeltherapie weinig kans op slagen
In sommige gevallen is het echter geen goed idee om als koppel samen in relatietherapie te gaan.
In een toxische relatie is die gelijkwaardigheid vér te zoeken.
Commitment in zo’n ongezonde relatie komt vaak van één kant. Of het commitment komt afwisselend van de ene of de andere kant – dan dansen jullie rond elkaar heen in een dans van aantrekken en afstoten, zonder ooit echt dichter bij elkaar te geraken.
Openheid en eerlijkheid zijn vaak niet eens mogelijk in een destructieve relatie. Wanneer jullie verstrikt raken in de vicieuze dynamiek tussen narcisme en codependentie, hoeveel bereidheid is er dan nog om bij te leren over elkaar? Relatietherapie gaat immers niet over elkaar veranderen. Je kan elkaar er niet modelleren tot elkaars droompartner.
Wanneer haalt therapie niets uit, en waarom
In bepaalde gevallen heeft therapie geen zin. Zowel relatietherapie als individuele therapie missen hun effect als:
- als je enkel een bevestiging wil dat hij een narcist is, en dat alle verantwoordelijkheid om te veranderen bij hem ligt. Want jij hebt hem ooit wel aangetrokken, en als jij niets verandert aan jouw patronen, zal je dus mensen met narcistische trekken blijven aantrekken.
- als je enkel je verhaal wil doen en dat de therapeut geduldig luistert, zonder dat jij zelf iets hoeft te veranderen aan je situatie (een zogenaamd wekelijks “babbeluurtje” bij de therapeut). Erkenning en een luisterend oor zijn belangrijk, temeer omdat je dat niet hebt gehad in je relatie en misschien zelfs nog nooit in je leven. Let wel op het evenwicht: want alleen gehoord worden is niet voldoende om dingen effectief anders aan te gaan pakken.
- als je enkel wat praktische tips en tricks wilt. Want praktische tips hebben immers slechts een effect op korte termijn. De bedoeling van therapie is een blijvend effect, dus op lange termijn.
- als je hoopt dat de therapeut het voor jou zal oplossen. Want therapie werkt pas als jij eraan werkt. De verantwoordelijkheid om thuis uit te voeren wat je leert in therapiesessies, ligt bij jou zelf. Dat kan niemand anders voor jou doen.
- als je een medestander zoekt, een expert die je partner eens tot de orde zal roepen wat hij allemaal verkeerd doet. Want bij koppeltherapie is het de taak van de therapeut om neutraal te blijven, en om jullie beiden te ondersteunen zonder een kant te kiezen. En ook bij individuele therapie bekijk ik het zonder oordeel, want iedereen heeft een goede intentie met zijn gedrag. Zelfs al is die goede intentie niet altijd duidelijk voor anderen, of als een goede intentie voor zichzelf, ten koste gaat van de ander.
- als één van de twee al overtuigd is dat jullie beter kunnen scheiden, en dat de ander enkel meegaat naar therapie om verwijten te voorkomen dat je therapie geen kans wilde geven. Want in dat geval heb je vooral nodig om aan je eigen assertiviteit te werken.
- als één van de twee vindt: “zo ben ik nu eenmaal, te nemen of te laten”, want dan is er geen groeimindset en dus geen verandering mogelijk en dus ook geen verbetering.
In het geval van mijn klant: haar kant van het verhaal ken ik natuurlijk al. Hun relatiedynamiek is op z’n zachtst gezegd allesbehalve gezond, en wordt nog verder bemoeilijkt door een actieve alcoholverslaving bij hem, co-verslaving bij haar, en uithuisplaatsing van de kinderen. Onderliggende problemen zijn narcistische trekken bij hem volgens haar, en sterk codependent gedrag bij haar.
Relatietherapie met een narcist is een slecht idee
Het is absoluut af te raden om in koppeltherapie te gaan met een narcist. Ik herhaal het nog eens want ik kan het niet genoeg benadrukken: relatietherapie met een narcist is echt géén goed idee. Je begint er dus beter gewoon niet aan!
In mijn carrière heb ik al vele tientallen klanten geholpen die toch ooit relatietherapie geprobeerd hebben. Het heeft bij niemand een verbetering in de relatie opgeleverd. Integendeel. Hieronder vind je de negen mogelijke scenario’s als je toch koppeltherapie probeert met een narcistische partner.
Scenario 1: de narcist wil niet mee in therapie, want er is niets mis met hem
Dit is het meest voorkomende scenario: je narcistische echtgenoot wil niet mee naar de therapeut.
Eén van de onderliggende kenmerken bij narcisme is immers een gebrek aan zelfreflectie. Zeker als je te maken hebt met iemand met een narcistische persoonlijkheid (dwz minstens 5 van de 9 narcistische kenmerken van de DSM-5 (link naar ander blog). Een narcist zal bijvoorbeeld zeggen dat er niets mis is met hem, dat therapie enkel geldklopperij en tijdverlies is, voor zwakkelingen met problemen. En hij heeft natuurlijk geen enkel probleem. Dus waar zou een psycholoog hem mee moeten helpen? Er is niks mis met hem. Er is iets mis met iedereen anders. Heel de wereld is tegen hem, vindt hij.
Hoe frustrerend het ook voelt als je je narcistische partner niet meekrijgt naar koppeltherapie, dit is uiteindelijk nog het minst schadelijke scenario.
Scenario 2: de narcist gaat mee in therapie, als manipulatietechniek
Als hij meegaat als soort manipulatietechniek (een toegeving zodat jij bij hem blijft, en zodat naar de buitenwereld alle maskers op blijven), zal dat met véél tegenzin zijn. Het voelt als enórm grote toegeving voor hem. Dus bereid je erop voor dat het gaat worden ingezet als argument bij elke discussie, te pas en te onpas. Hij zal willen dat je nu tevreden bent, louter dat hij open stond voor therapie en dat hij één keer is meegeweest.
Nog een tweede afspraak, thuis oefeningen doen, constructiever leren communiceren of leren luisteren naar elkaars behoeften, is echt te veel gevraagd.
Scenario 3: de narcist overtuigt jou ervan dat alles aan jou ligt, dat jij alles in je eentje op te lossen hebt
Als codependent heb je de neiging om te vinden dat alles aan jou ligt, zeg je 1000 x sorry, ook als je niets fouts gedaan hebt, neem je veel extra verantwoordelijkheden op je schouders. En hooggevoelig als je bent, voel je aan wat er bij hem speelt en ga je daar alvast op in. Wanneer hij in zijn charismatische, welbespraakte taal – maar niet mis te verstaan – zegt dat je zoveel trauma’s hebt waar je nog mee te dealen hebt, en dat hij ocharme daar een slachtoffer van is want hij bedoelt het toch zo goed, dan krijg jij (nog maar eens) de bevestiging dat alles jouw schuld is. Dus dat jij de enige bent die therapie nodig heeft.
Dit is ook nog een positief scenario. Want als jij effectief begint met individuele therapie, wordt duidelijk wat er écht speelt, en heb jij daar alvast wel hulp bij.
Scenario 4: de narcist zet de psycholoog in als flying monkey, en hij overtuigt de psycholoog dat er iets ernstigs mis is met jou
Manipulatie kan helaas zó geraffineerd zijn dat een psycholoog meegaat in zijn (al dan niet geveinsde) bezorgdheid of beschuldigingen. Houd er rekening mee dat jij nog verder onderuit gehaald kan worden, ook door een hulpverlener. Zelfs al denk je dat je het ergste van het ergste al hebt meegemaakt, het kan – helaas – altijd erger.
In sommige extreme gevallen kan zijn manipulatie ertoe leiden dat je wordt opgenomen in een psychiatrische kliniek. Of dat de verblijfsregeling van de kinderen wordt aangepast en dat jouw tijd met hen wordt teruggeschroefd tot enkele uurtjes onder supervisie. Want jij bent zogezegd niet in staat om voor hen te zorgen, aangezien je al niet goed voor jezelf kan zorgen, zo redeneert hij. Of dat jij wordt afgeschilderd als de manipulerende ouder met een ongezonde invloed op je kinderen.
In dit scenario zet je narcistische ex-man eigenlijk de therapeut in als zijn medestander. Zulke medestanders worden de flying monkeys genoemd. Zij worden (zonder dat ze het zelf beseffen) geëxploiteerd en ingezet als helpers door de narcist, met alle gevolgen vandien.
Scenario 5: de narcist manipuleert de therapeut voor bevestiging: zie je wel, met hem is er niks mis
Zoek jij bevestiging en wil je graag een antwoord op je vraag: is hij écht een narcist of niet? Want, zo hoop je, met een diagnose weet je tenminste waar jullie relatieproblemen aan liggen, en dan kan je daar gerichte hulp bij zoeken, niet?
Bij veel problemen en aandoeningen is een diagnose inderdaad een logische aanpak. Maar bij een relatie met een narcist werkt dat helaas niet.
Een narcist zal bij een psycholoog bevestiging zoeken, als medestander: zie je wel, met hem is er niks mis. Houd er rekening mee dat hij in therapie heel anders zal overkomen dan hoe jij hem kent, en dat maakt het voor de therapeut moeilijk om hem realistisch in te schatten. Terwijl jij je hart kwetsbaar op tafel legt, zal hij een imago ophouden van de sympathieke, empathische partner. De goedbedoelende, bezorgde echtgenoot die jou wilt helpen met jouw trauma’s. Want met hem is niks mis hoor, hij heeft geen trauma’s, zegt hij.
Scenario 6: de therapeut kan er niks van, de narcist weet het beter
Een variant op het vorige scenario is dat je partner’s ego nog groter wordt. Dat kan je herkennen aan uitspraken als: Zie je wel, die therapeut kent er niks van. Hij weet het allemaal beter dan de psycholoog. Het is een psycholoog van m’n voeten, zie je wel dat therapie allemaal maar kwakzalverij is. En alle minder vriendelijke varianten op die uitspraken.
Bij de kwetsbare narcisten is er ook een andere variant mogelijk: hij is zó’n grote uitzondering dat een gewone psycholoog hem bijlange niet kan helpen. Hij weet het wel beter. Enkel die aller-aller-allerbeste professor psychologie die wereldwijd gerenommeerd is voor dat ene thema, die zou hem misschien wel kunnen begrijpen. Enkel die ene professor zou misschien wel op hetzelfde niveau als hij kunnen praten, vindt hij.
Scenario 7: je narcistische partner leert in therapie over jouw zwakke plekken. Alles wat je zegt, kan en zal tegen je gebruikt worden.
In normale therapiesituaties is dat een veilige omgeving waar je je kwetsbaar op kan stellen. Al je emoties mogen daar zijn, en je diepste angsten en je grootste verlangens ook. Je kwetsbare plekken gaan niet tegen jou gebruikt worden. In een veilige omgeving mag je eerlijk naar jezelf kijken en met een open hart luisteren naar de ander, omdat een goede therapeut die veilige omgeving waarborgt.
Helaas is therapie met een narcist géén veilige omgeving. Het is zelfs een uitgelezen omgeving waar een narcist kan bijleren over jouw zwakke plekken. Tijdens de sessie zal dat nog niet naar boven komen, want daar is de sociale controle van de therapeut, maar achteraf thuis zal je het vroeg of laat gegarandeerd terugkrijgen als een boomerang. Of zelfs al in de auto onderweg naar huis.
Mijn klanten die relatietherapie hebben geprobeerd met een narcistische partner, vertellen allemaal dat ze elk woord moesten wikken en wegen. Ze vatten het samen met deze treffende uitspraak: “Alles wat je zegt, kan en zal tegen je gebruikt worden.”
Scenario 8: je narcistische partner begint een affaire met jullie relatietherapeut
Psychologen die slechts theoretische kennis hebben van narcisme, zullen de subtiele manipulatie hoogstwaarschijnlijk niet herkennen. Want manipulatie is slechts een vaag criterium in een cursus. Wie het nooit van dichtbij ervaren heeft, herkent niet de iets donkerdere tint van zijn ogen, of dat zijn rechter wenkbrauw een halve millimeter optrekt, of dat hij een fractie van een milliseconde later antwoordt. Voor mensen die dat niet van dichtbij hebben meegemaakt, hebben die subtiele signalen geen betekenis en zij zien daar over. Maar voor jou zijn dat overduidelijke signalen waardoor jij al weet dat het straks thuis weer slaande ruzie zal worden.
Op een bijscholing hoorde ik dit schrijnend verhaal. Een koppel ging in relatietherapie om, vanzelfsprekend, hun relatie te verbeteren. De narcistische echtgenoot draaide de nietsvermoedende psychologe echter zó om zijn vinger, dat zij een affaire begonnen.
Scenario 9: de enige mogelijkheid dat een narcist constructief in therapie gaat
Er is slechts één mogelijkheid dat een narcist (dwz, iemand met een narcistische persoonlijkheid) effectief zelf in therapie wil gaan, en dat hij daar echt iets bijleert wat hij constructief zou kunnen inzetten.
Narcisme draait rond aandacht en uiterlijk vertoon. Als het beeld dat de buitenwereld van hem heeft, of van jullie relatie heeft, uit elkaar dreigt te vallen, dan ontstaat er in heel uitzonderlijke gevallen misschien een motivatie voor een narcist. De kans is echter veel, véél groter dat hij het zo draait dat hij slachtoffer is van de hele situatie en van jou. Met uitspraken als: “ocharme, de hele wereld is tegen hem.”
Het is in heel uitzonderlijke gevallen wel mogelijk dat een narcist zal willen bijleren, met als (onbewust) doel zijn beeld naar de buitenwereld intact te kunnen houden. Bv als jij bij hem blijft, hoeven jullie jullie prachtige villa met zwembad niet openbaar te verkopen, kan hij zijn leidinggevende positie in jullie familiebedrijf behouden, en blijft hij aantrekkelijk voor zijn minnares. In dat geval zal hij misschien wel willen leren om een keertje per week aan jou te vragen hoe jouw dag was, of een keer sorry zeggen.
Onthoud wel dat dit aangeleerd gedrag is, geen dieperliggende empathie of verbindende liefde voor jou. De motivatie komt doordat er een duidelijke winstsituatie in zit voor hem. Niet voor jou, niet voor jullie, enkel winst voor hem zelf.
Het risico is ook reëel dat de verandering in zijn gedrag slechts tijdelijk zal zijn. Zodra de probleemsituatie opgelost is, dus zodra jij de scheiding hebt afgeblazen, of je klacht ingetrokken, of zijn persoonlijk ontwikkelingstraject op het werk afgelopen is, verdwijnt immers zijn motivatie om zijn gedrag te veranderen.
Een structurele verandering verwachten, is ijdele hoop bij NPS. Hopen dat “als hij het maar eens zou willen inzien, dan zal onze relatie wel beteren” is een vorm van valse hoop. Het enige resultaat waar je wél zeker van kan zijn, is dat je steevast gekwetst zal raken.
Een structurele verandering is enkel mogelijk wanneer iemand enkele narcistische trekken vertoont, maar niet in die mate dat hij een heuse narcistische persoonlijkheid heeft.
Dat klinkt ontmoedigend… Heeft therapie bij een narcistische relatie dan geen enkele zin?
Jawel, zeker wel! Individuele therapie is zelfs een absolute must bij zo’n toxische, ongelijkwaardige relatie waarin je jezelf kwijt bent geraakt. Na een relatie met een narcist ben je waarschijnlijk nog maar een onzekere schim van je vroegere zelf. De constante manipuleringen en kleineringen zorgen voor een enorme knak in je zelfvertrouwen. Daarom is individuele therapie nodig, om jezelf weer terug te vinden, of om überhaupt jezelf te vinden.
Daarbij is het nodig dat je gaat kijken naar jouw eigen aandeel in de relatiedynamiek. Bv wat zijn jouw patronen waarom jij een narcist hebt aangetrokken, wat maakte dat je de relatie niet kon uitmaken toen je begon te merken dat de relatie niet zo goed zat, op welke manieren heb je zijn manipulatie misschien zelfs gefaciliteerd, bv door geen nee te durven zeggen en steeds aan jezelf te beginnen twijfelen?
Als je daar meer over wil weten, schrijf je dan in voor mijn online masterclass “Blijvend loskomen van je narcistische ex: vind in 5 stappen jezelf terug. Hoe je rust en veilige situaties creëert voor jezelf en je kinderen.”